Frank Crasborn, lector Fontys Lerarenopleiding Sittard / programmamanager AOSL | 08 March 2016
In opleidingen voor leraren vormt het werken en leren in de schoolpraktijk een steeds groter bestanddeel van het opleidingsprogramma. Om van de werkplek ook een leerplek te maken, werken lerarenopleidingen en scholen intensief samen. In Limburg gebeurt dit onder de vlag van het samenwerkingsverband Academische Opleidingsschool Limburg (AOSL). Fontys Lerarenopleiding Sittard en de zes Limburgse schoolbesturen voor voortgezet onderwijs bundelen daarin hun krachten, daarbij ondersteund door de Open Universiteit (Welten instituut) en de Universiteit Maastricht (TIER en SBE/Onderwijseconomie). Eén van de projecten die momenteel binnen de AOSL wordt uitgevoerd, richt zich op ontwikkeling van een app die, in combinatie met een elektronisch oortje, door werkplekbegeleiders van leraren gebruikt kan worden om (aanstaande) leraren te voorzien van directe feedback tijdens onderwijsactiviteiten met leerlingen. De projectgroep bestaat uit Frank Crasborn en Maurice Smeets van Fontys Lerarenopleidingen Sittard en Karel Kreijns en Kamakshi Rajagopal van het Welteninstituut (Open Universiteit).
Onmiddellijk onderwijsgedrag
Meer tijd op de werkplek doorbrengen betekent niet automatisch dat leraren in opleiding ook meer leren. Een essentiële factor daarbij is kwaliteit van de begeleiding (Crasborn e.a., 2014). Feedback van werkplekbegeleiders op het onderwijsgedrag van de leraar (in opleiding) is daarbij een belangrijk hulpmiddel. Meestal geeft een coach de feedback vóór- of ná de uitvoering van onderwijsactiviteiten. Dit type begeleiding wordt ook wel asynchroon coachen genoemd (Hooreman e.a., 2008). Hierbij wordt verondersteld dat leraren rationeel en bewust handelen in een les en dat ze hun doen en laten vóór- of achteraf kunnen expliciteren en verwoorden. Veel onderwijsgedrag vindt echter niet zo overwogen plaats maar is automatisch en daarom soms moeilijk te beïnvloeden. Hiervoor wordt de term 'onmiddellijk onderwijsgedrag' gebruikt (Dolk e.a., 2000): leraren hebben in de klas vaak geen tijd en gelegenheid om na te denken over alles wat zij doen; ze moeten onmiddellijk reageren. Een leraar heeft erg veel aandachtspunten tegelijk: Wat is de volgende activiteit? Heeft iedereen het gesnapt? Hoe reageer ik op al het ongewenste gedrag van leerlingen? Kan ik het nog anders uitleggen? Ik moet niet vergeten complimentjes te geven! Ik moet de tijd in de gaten houden! Wie krijgt er een beurt? Wie doet er eigenlijk nog mee? Waar is het krijtje? Hoelang is Raoul nu al naar de wc? Kortom: te veel om alles bewust te kunnen overwegen.
Synchroon coachen
Om onmiddellijk onderwijsgedrag te kunnen beïnvloeden is asynchroon coachen niet altijd effectief. Naarmate de tijd verstrijkt neemt immers de directe koppeling van feedback met het handelen van de leraar af. Hierdoor is het voor de leraar en de begeleider lastiger om handelingen, gedachten en gevoelens in situaties waar de feedback betrekking op heeft voor de geest te halen. Om onmiddellijk onderwijsgedrag van leraren te beïnvloeden is ‘onmiddellijke feedback’ soms effectiever. Hierbij geeft de coach op het moment dat het gedrag zich voordoet via een korte boodschap direct aan wat er beter kan. Dit noemen we synchroon coachen (Hoorema e.a., 2008).
Om te voorkomen dat de aanwijzingen van de coach de les verstoren, wordt de leraar (in opleiding) uitgerust met een draadloos ontvangertje (een ‘oortje’), zoals dit bijvoorbeeld in de sport, de veiligheidssector of in de media al veel wordt toegepast. Via het oortje geeft de begeleider die achter in de klas zit korte aanwijzingen zonder de aandacht van de leerlingen af te leiden. Synchroon coachen vervangt het traditionele voor- en nagesprek niet, maar geeft er een aanvulling op. In opleidings- en professionaliseringtrajecten voor leraren staat synchroon met een ‘oortje’ al decennia lang in de belangstelling. De eerste publicaties hierover dateren al van ruim veertig jaar geleden. Er is sindsdien veel onderzoek naar gedaan.
Ondanks voordelen geen praktijk
Het belangrijkste voordeel van synchroon coachen met een elektronisch oortje is dat de leraar in opleiding meteen zijn gedrag kan aanpassen in de les en daardoor sneller tot effectief gedrag komt. Bovendien verloopt de begeleiding van de coach specifieker en effectiever omdat zowel de coach als de (aanstaande) leraar samen expliciet begeleidingsdoelen op gedragsniveau moeten kiezen. Daarnaast blijken leraren (in opleiding) de onmiddellijke feedback niet alleen waardevol te vinden omdat ze hun gedrag in de klas meteen kunnen bijsturen, maar ook omdat het oortje hun het gevoel geeft dat ze er tijdens een les niet alleen voor staan en kunnen terugvallen op hun begeleider (Coninx e.a., 2011).
Ondanks deze voordelen heeft het (f)luisterend oortje tot nu toe nog niet zijn weg gevonden naar de Limburgse scholen voor voortgezet onderwijs als het gaat om het begeleiden van (aanstaande) leraren op de werkplek. Dit komt door onder meer doordat de beschikbaarheid, de kosten en de gebruiksvriendelijkheid van de benodigde apparatuur (oortjes, mobiele apparaten en digitale verbindingen) tot nu toe nog niet laagdrempelig genoeg waren. De huidige brede beschikbaarheid van smartphones en tablets met directe internetverbindingen en het gebruik van (gratis) apps en goedkope, goedwerkende elektronische ‘oortjes’ bieden nieuwe mogelijkheden om synchroon coachen met een oortje breder en gemakkelijker toepasbaar te maken in opleidings- en professionaliseringstrajecten voor leraren.
Ontwikkeling van een app met een oortje
Voortbouwend op eerder onderzoek (o.a. Hooreman, 2008; Coninx, 2013) wordt binnen de AOSL momenteel gewerkt aan de ontwikkeling van een ‘oortjes- app’ voor tablets en smartphones. De app maakt het mogelijk dat een coach tijdens een les van een leraar (in opleiding) via een tablet of smartphone met behulp van korte signaalwoorden feedbackberichten voor de leraar intikt. De signaalwoorden worden via de app omgezet in een kort audiobericht dat de leraar direct hoort via het elektronisch oortje. Vooraf hebben coach en leraar afspraken gemaakt over leerdoelen waarop gecoacht wordt. Om cognitieve overbelasting van de leraar te voorkomen mag maar een beperkt aan signaalwoorden worden gebruikt.
Er is inmiddels een prototype van de app ontwikkeld die in een pilot met werkplekbegeleiders van alle AOSL-scholen momenteel wordt getest. Het flankerend onderzoek richt zich daarbij vooral op de adoptie en acceptatie door de gebruikers, waarbij de functionaliteiten en condities voor toekomstig gebruik van de oortjes-app centraal staan. Voor het feitelijk gebruik speelt een aantal aspecten een rol: het ervaren gebruiksgemak, de benodigde (extra) tijdsinvestering, de ervaren meerwaarde en effectiviteit, de mogelijkheid om het gebruik aan te passen aan eigen wensen en de mate waarin noodzakelijke randvoorwaarden voor gebruik gerealiseerd kunnen worden.
Zowel de coaches als de leraren in opleiding zijn positief over de meerwaarde van de oortjes-app als hulpmiddel bij het (synchroon) coachen van leraren (in opleiding). Op basis van de ervaringen in de pilot worden momenteel een aantal functionaliteiten in de app verbeterd en aangepast. Daarna volgt een tweede pilot met AOSL-werkplekbegeleiders en leraren in opleiding. De verwachting is dat de ‘oortjes-app’ in de loop van 2017 in de app-store verkrijgbaar is.
Klik hier voor de Literatuur